Szerzyny:

Sołectwo Szerzyny położone jest w centralnej i południowej części Gminy Szerzyny, w południowo-wschodniej części powiatu tarnowskiego, we wschodnim pasie Pogórza Ciężkowickiego, na południe od Pasma Brzanki i Liwocza, na północ od Beskidu Niskiego, na zachodnich krańcach Dołów Jasielsko-Sanockich, wyżłobionych przez prajezioro okresu lodowcowego i nurty rzeki Ropy.

Miejscowość jest siedzibą Gminy Szerzyny. Graniczy od zachodu z Ołpinami, od północy ze Swoszową, od wschodu z Czermną a od południa z gminami Biecz i Skołyszyn.

 Historia:

Piękna staropolska nazwa wsi oznacza szerokie pasy pól i zagonów i w zupełności odpowiada krajobrazowi miejscowości. Szerzyny biorą swój początek z osadnictwa rycerskiego z XII w.; nie były królewszczyzną lecz własnością prywatną. Najprawdopodobniej zostały wyludnione przez najazd tatarski w 1241r., po którym nastąpiło osadnictwo niemieckie z Dolnego Śląska. Śladem tego ostatniego wydarzenia jest występowanie niemiecko- brzmiących nazwisk z końcówką -ar.

Wieś Szerzyny ulokował prawnie 23.06.1348r. Król Kazimierz Wielki; ówczesna wieś słynęła głównie z tkactwa, garncarstwa, rzemiosła drzewnego i miała charakter targowy. 13 marca 1731r. właściciel Szerzyn  Stefan Uniatycki uzyskał od Augusta II Sasa zgodę na założenie w miejsce wsi miasteczka o nazwie Stefanów. Prawdopodobnie miasteczko powstało ale nazwa miejscowości nie uległa zmianie. Nowe miasteczko uzyskało pewne przywileje tj. prawo do 12 jarmarków rocznie, cotygodniowych targów w niedzielę oraz zwolnienie na 8 lat od wszelkich ciężarów podatkowych.

Szerzyny były świadkiem wielu historycznych zawirowań. Rok 1846 przyniósł wzrost nastrojów antyaustriackich, które w rezultacie doprowadziły do powstania, które objęło swym zasięgiem całą Galicję. Niestety chłopi galicyjscy prowokowani przez Austriaków, swoją nienawiść wymierzyli w dwory szlacheckie, upatrując w szlachcie przyczyny swej nędzy. Klęska głodu przyczyniła się do epidemii cholery i  tyfusu, których ofiarą padło w Szerzynach ponad 400 osób, pochowanych na  dwóch cmentarzach, zwanych cholerycznymi.

W czasie I Wojny Światowej Szerzyny były areną działań zbrojnych; przetoczyła się przez nie ofensywa austriacka i  rosyjska. Od jesieni 1914r. do maja 1915r. toczyła się zwycięska dla Austriaków Bitwa Gorlicka, która zasięgiem objęła również okolice Szerzyn. Śladem tych zmagań są m.in. trzy cmentarze na terenie Szerzyn.

W czasie I Wojny Światowej działała tu placówka Armii Krajowej, w 1944r. utworzono tu konspiracyjną  Gminną Radę Narodową a teren Gminy został wyzwolony 17 stycznia 1945r.

Życie wiejskiej społeczności najczęściej koncentrowało się wokół kościoła, dworu i szkoły.

   Gminę Szerzyny utworzono w 1945r. i w jej skład weszły: Ołpiny, Czermna, Jabłonica, Swoszowa, Święcany, Żurowa i Szerzyny. W tym czasie powstała też Gminna Rada Narodowa i Zarząd Gminy w Szerzynach. Na mocy ustawy z 1954r. o nowym podziale administracyjnym, powołującej w miejsce gmin Gromadzkie Rady Narodowe, z Gminy Zbiorowej Szerzyny utworzono Rady Narodowe w poszczególnych wsiach. W 1973r. zniesiono gromady i znowu gminy stały się podstawowymi jednostkami administracyjnymi. Wówczas utworzono Gminę Szerzyny, w skład której weszły wsie: Czermna, Ołpiny, Swoszowa, Szerzyny i Żurowa. Gmina weszła do powiatu jasielskiego a po dwóch latach do województwa tarnowskiego.

 Na terenie Szerzyn istnieje szereg miejsc i instytucji, umożliwiających prawidłowe funkcjonowanie wsi i gminy, a w szczególności: Urząd Pocztowy, Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska, Bank Spółdzielczy, piekarnia, ośrodek zdrowia, Publiczne Przedszkole, Zespół Szkół Szkoła Podstawowa i Gimnazjum, kompleks sportowy „Orlik”,  Gminne Centrum Kultury i Czytelnictwa, Ochotnicza Straż Pożarna, Stowarzyszenie  Sportowo-Kulturalne LZS Szerzyny, Stowarzyszenie Producentów Rolnych w Szerzynach, wcześniej funkcjonował tu Posterunek Policji.

Gospodarka sołectwa opiera się na małych rodzinnych podmiotach gospodarczych ze sfery produkcyjnej, usługowej i handlowej. Wieś ma charakter rolniczy; gospodarstwa cechuje duże  rozdrobnienie i nastawienie produkcji na własne potrzeby.

Szerzyny liczą 2293 mieszkańców (wg stanu na 31.12.2011r.), co stanowi 28 % ogółu mieszkańców gminy. 

Rzeźba terenu na obszarze Sołectwa Szerzyny jest zróżnicowana. Południowa część obszaru posiada charakter dolin niewielkich cieków wodnych ( zlewnia Ropy ) a tereny północnej części mają charakter podgórski z łagodnymi grzbietami i spadzistymi stokami pociętymi licznymi debrami i parowami o stromych, urwistych brzegach o przebiegu równoleżnikowym. Panuje tu klimat podgórski i górski, umiarkowanie ciepły z przewagą wpływów oceanicznych. Przeważają tu gleby IV (ok. 78% ) i V (ok. 14%) klasy bonitacyjnej, na bazie utworów geologicznych takich jak: łupki ilaste, piaskowce i zlepieńce, iły, iły piaszczyste lub margliste, piaski, gliny oraz żwiry. Obszar ten jest ubogi w surowce naturalne. Przeważają złoża skał, kruszywa, piaskowca oraz zasoby drewna.

W drzewostanach dominuje buk, jodła, sosna zwyczajna i dąb szypułkowy, występuje też świerk, modrzew europejski, dąb bezszypułkowy, jawor, czereśnia, olsza czarna i szara.

Na obszarze tym występują dwa poziomy wodonośne: czwartorzędowy i fliszowy; są to wody typu szczelinowego o zróżnicowanej wydajności i głębokości.

Prawie cała gmina znajduje się w granicach przyrodniczych obszarów chronionych, co świadczy o atrakcyjnym turystycznie położeniu. Część gminy leży w obrębie Parku Krajobrazowego chroniącego różnorodność krajobrazu, zbiorowisk roślinnych, bogactwo flory i fauny.

Walory krajobrazowe, przyrodnicze i architektoniczne predysponują gminę do rozwoju agroturystyki.

 Zabytki:

Sołectwo Szerzyny posiada szereg zabytków kultury materialnej, których walory są dodatkowo podkreślone pomnikową roślinnością oraz pięknem otaczającego krajobrazu. Przeważają dobrze zachowane przykłady architektury świeckiej i kościelnej jak również kapliczki i krzyże przydrożne oraz cmentarze z czasów I Wojny Światowej. Na uwagę zasługują niektóre drewniane domy posiadające cechy regionalne, z typowym dla Pogórza układem pomieszczeń i z charakterystycznymi zdobionymi gankami, werandami czy facjatami.

• Zespół kościelny parafii rzymsko-katolickiej p. w.  Matki Bożej Szkaplerznej

wpisany do rejestru zabytków;  pierwotny kościół p. w. Wszystkich Świętych zbudowany w 1529r. w stylu późnogotyckim zbudowano z drewna modrzewiowego; był to kościół na planie krzyża łacińskiego, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, jednonawowy, z wieżą od strony frontowej, kryty gontem. Świątynię wewnątrz zdobiła polichromia przedstawiająca postaci świętych, bogate ołtarze, ambona, belka tęczy o ozdobnym wykroju. Kościół spłonął w 1933r.; z pożaru uratowano jedynie 4 ołtarze z XVII i XVIII w. z późnobarokowymi figurami i rokokowymi ozdobami. Najcenniejszym ocalałym skarbem Szerzyn jest późnorenesansowy obraz Matki Bożej Różańcowej, obecnie znajdujący się w ołtarzu głównym wybudowanego w latach 1927-1929 neogotyckiego kościoła, do którego przeniesiono też rzeźby św. Wojciecha i św. Stanisława ze Szczepanowa (ołtarz główny) oraz rokokowe figury św. Agnieszki z wiankiem na głowie i owieczką w ramionach, św. Katarzyny z mieczem, św. Barbary z kielichem i hostią, św. Doroty ( ołtarze boczne).

    W nowym kościele p. w. Matki Bożej Różańcowej znalazły również swoje miejsce inne obrazy i rzeźby ocalałe z modrzewiowej świątyni, a w szczególności: obraz wszystkich świętych, obraz Matki Bożej Szerzyńskiej (w gł&´wnym ołtarzu). Na uwagę zasługuje też wielki rzeźbiony krzyż z figurą Ukrzyżowanego naturalnej wielkości oraz rzeźby Matki Bożej Bolesnej  i św. Jana Ewangelisty.

• Dawny dwór z XVI w. ; wpisany do rejestru zabytków

był siedzibą właścicieli wioski: Ocieskich, Uniatyckich, Jordanów, Kochanowskich.

Dwór założony na planie prostokąta, murowany z cegły, otynkowany, dwukondygnacyjny, o wysokim dachu czterospadowym o krótkiej kalenicy, z lukarnami od frontu, kryty blachą. Budynek jest podpiwniczony. Szczególną uwagę zwraca elewacja frontowa z murowanym czteroprzęsłowym podcieniem dochodzącym do wysokości piętra. Wyżej znajduje się krużganek osłonięty wystającym stropem dachu. Piętro do 1975r. drewniane, otynkowane posiada układ amfiladowy, z dużą salą balową z drewnianym stropem. Zachowany jest renesansowy portal z piaskowca w otworze drzwiowym prowadzącym do sieni dworu. Budynek dworu o renesansowej tradycji posiada cechy stylu barokowego.  W XVIII w. po pożarze dwór został powiększony - nadbudowano piętro.

Obecnie w tym budynku wyremontowanym i przebudowanym przez ks. Cz. Muszyńskiego znajduje się plebania.

Niektóre źródła podają, że pod koniec XVI w. jedna z sal dworu była miejscem nabożeństw Arian. W czasie II Wojny Światowej w podwójnym stropie dworu (na parterze) ukryto radiostację, która pomogła partyzantom w pogromie hitlerowskiego oddziału na Gilowej Górze.

• Oficyna dworska

usytuowana na południe od dworu, pochodzi z przełomu XVII i XVIII w. , murowana, otynkowana, parterowa, dwutraktowa, pokryta czterospadowym dachem.

• Budynek dawnej plebani

powstał w I połowie XIX w., zachowuje ślady stylu klasycystycznego, obiekt murowany, otynkowany, piętrowy, kilkakrotnie remontowany. W latach 50-tych XX w. mieściła się tu biblioteka, sklep i biura Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej.   

• Kościelisko

miejsce po dawnym drewnianym kościele, który spłonął w 1933r. zaznaczone ogrodzeniem  w postaci słupów z kamiennych ciosów połączonych metalowymi elementami. W jego obwodzie stoi drewniany krzyż. W miejscu dawnego przykościelnego cmentarza znajduje się kamienny nagrobek – obelisk na profilowanym postumencie, w narożach kamienia słupy połączone łańcuchami stanowią jego otoczenie. Na obelisku umieszczona jest płyta nagrobna kolatortki Teofili Uniatyckiej i Zofii Kochanowskiej. Zachowały się resztki starodrzewu lipy. Od wschodniej strony kościeliska stoi pomnik upamiętniający mieszkańców gminy poległych w czasie II Wojny Światowej. 

• Szkoła parafialna

powstała w 1595r., położona obok skrzyżowania dróg Ołpiny-Swoszowa, na placu grodzkim, później nadano jej nazwę „organistówka”. Nowa szkoła powstała w 1911r. W czasie II Wojny Światowej Niemcy zajęli budynek szkoły, usunęli z programu nauczania lekcje historii i geografii. W późniejszym czasie wybudowano kolejną szkołę.

• cmentarze wojenne Nr 31, Nr 32 i Nr 33 z okresu I Wojny Światowej

• cmentarz choleryczny na Podlesiu i Maślakach.